De contouren van een slapend lichaam in de ochtendschemering. En dan vanuit het niets een harde, diepe dreun. Memoria, de eerste buiten Thailand opgenomen, Engelstalige speelfilm van Apichatpong Weerasethakul, begint in verdwazing: wat was dat? De simpele, concrete vraag waar dit geluid vandaan komt, gaat vanzelf over in een meer metafysische: tot welke dimensie behoort het? Want het is geen toeval dat Memoria begint op het overgangsmoment tussen slapen en waken.

In Weerasethakuls films en installaties bestaan geen scheidslijnen tussen waarneming, droom, herinnering en hallucinatie. Als afbeeldingen van een werkelijkheid maken ze voor hem allemaal deel uit van hetzelfde rijk waar ook cinema in thuishoort.

In slaap vallen
Vier jaar geleden konden bezoekers van het filmfestival Rotterdam zich in zijn SleepCinemaHotel vanuit een bedje een nacht lang laven aan een associatieve montage van verhaal- en geluidloze archiefbeelden, begeleid door een zacht ruisen van wind en water. Hij gaf in interviews al eerder te kennen dat hij er niet mee zit als mensen bij zijn films in slaap vallen; in deze installatie werd dat zelfs nadrukkelijk aangemoedigd. De opstelling—een stellage van individuele, doorzichtige slaapunits voor een groot scherm—sloeg een brug tussen een collectieve en een zeer persoonlijke ervaring van cinema, waarin ieders droombeelden zich vermengen met de projectie op het scherm en in elk individueel brein een andere film wordt gemonteerd.

Iets vergelijkbaars gebeurt in Weerasethakuls films (Tropical Malady, 2004; Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives, 2010; Cemetery of Splendour, 2015) in de hoofden van de personages; in Memoria in het hoofd van de in Colombia gevestigde Britse botanist Jessica, gespeeld door Tilda Swinton. Hun binnenwereld wordt voortdurend geïnfiltreerd door flarden van een realiteit die aan hun directe waarneming is onttrokken: gebeurtenissen uit een andere tijd, uit andere levens, die als rusteloze geesten blijven rondwaren.

Alles herinneren
Jessica logeert in Bogotá om haar zus te bezoeken, die met luchtwegproblemen in het ziekenhuis ligt. Ook de oorzaak daarvan ligt, zo suggereert de film, niet noodzakelijk binnen de grenzen van het fysieke. Jessica’s zus veronderstelt een verband tussen haar mysterieuze aandoening en een niet-ingeloste belofte aan een zwerfhond; haar zwager vermoedt dat onheil over haar is afgeroepen door leden van een inheemse gemeenschap met wie zij zelfs nooit persoonlijk in contact is geweest.

Zelf wordt Jessica steeds meer in beslag genomen door dat al even mysterieuze geluid, waarvan al snel blijkt dat zij het als enige waarneemt. Het leidt tot een meanderende, zintuiglijke ontdekkingstocht door Bogotá en daarbuiten. Met de hulp van een jonge geluidsontwerper probeert ze de klank—een bons? een knal? een dreun? een rommelen uit het binnenste van de aarde?—te reproduceren.

Bij een bezoek aan een bevriende archeoloog bekijkt en betast ze menselijke botten van duizenden jaren oud, die zijn opgegraven op de plek waar een tunnel wordt aangelegd. In een dorpje vlakbij de vindplaats ontmoet ze een man die zich elke gebeurtenis uit zijn leven kan herinneren—aangevuld met een paar pijnlijke herinneringen van anderen.

Maar Memoria is geen film om te beschrijven aan de hand van wat erin gebeurt. Om de bijzondere voldoening te ervaren van Weerasethakuls cinema, moet je er simpelweg de beelden en geluiden, het ritme en de flow van ondergaan. Dan ontstaat het tintelende besef dat je kijkt naar een raadsel dat zich niet laat oplossen binnen de film: wat je ziet, zijn slechts de schaduwen van een werkelijkheid die zich ergens in de diepte verschuilt. De benige, bijna doorzichtige Swinton is de volmaakte belichaming van iemand die zich tussen twee dimensies in bevindt. Zij is onze gids op een slaapwandelende verkenning door het littekenlandschap van de geschiedenis.